Znaczki pocztowe wydane z okazji piątej rocznicy powstania w getcie warszawskim, na których wykorzystano projekt plakatu Henryka Hechtkopfa, zbiory ŻIH

Z okazji czwartej i piątej rocznicy powstania w get­cie warszawskim Centralny Komitet Żydów Polskich, we współpracy z Żydowskim Towarzystwem Krze­wienia Sztuk Pięknych, zorganizował konkurs na pla­kat upamiętniający walczących w getcie bojowników. W rozesłanych do prasy i środowisk artystycznych ko­munikatach umieszczono informację o kryteriach kon­kursowych, do których należało m.in. zobrazowanie „heroizmu walczących Żydów w ghetcie”, a także za­warcie w projekcie ustalonego tytułu, zapisanego w ji­dysz i w drugim dowolnym języku. W 1947 roku treść hasła brzmiała: „Bojownikom o godność Narodu Ży­dowskiego w czwartą rocznicę powstania w ghetcie warszawskim 19.4.1943”, a rok później: „Oni walczyli za nasz honor i wolność, 19.IV.1943 – 19.IV.1948”.

Pięć lat po ostatnim konkursie nadesłane projekty afiszy zostały przekazane przez Józefa Sandla, prezesa ŻTKSP, do zbiorów muzeum Żydowskiego Instytutu Hi­storycznego, gdzie są przechowywane do dziś. Zacho­wane plakaty, pomimo różnic formalnych, są spójnym zestawem prac powstałych w boleśnie doświadczonym Zagładą oraz wojną środowisku artystycznym i sta­nowią unikalny zbiór tużpowojennych reprezentacji powstania.

Z uwagi na anonimowość konkursu plakaty były opatrzone „godłem”, czyli zapisanym na rewersie plaka­tu pseudonimem. W tym roku, w związku z pracami nad organizowaną w ŻIH wystawą upamiętniającą osiem­dziesiątą rocznicę powstania, udało się zidentyfikować wielu biorących udział w konkursie artystów i ujawnić nieznanych wcześniej autorów plakatów. Swoje projek­ty nadsyłali zarówno mniej znani twórcy, jak i docenieni artyści, tacy jak Ignacy Witz, Adam (Aron) Muszka, Ta­deusz Trepkowski, Józef Bau, Eryk Lipiński lub Tadeusz Gronowski – pionier nowoczesnego plakatu. Rocznicowe afisze tworzyli również studenci szkół artystycznych, do których w tych czasach należeli m.in. Andrzej Waj­da i Konrad Nałęcki, a także Judyta Sobel. Najbardziej docenionym przez jury twórcą został Henryk Hecht­kopf, który złożył projekty na oba konkursy. Artysta był z wykształcenia prawnikiem; w Zagładzie stracił całą rodzinę, a sam przeżył wojnę w Związku Radzieckim. W swojej twórczości często odwoływał się do materii ruin jego rodzinnego miasta Warszawy – zgliszcza getta były bohaterem zarówno projektów jego plakatów, jak i kre­ślonego piórkiem cyklu rysunków z 1947 roku. Plakat, który przygotował z okazji czwartej rocznicy powstania, pomimo iż nie dostał nagrody, został dodatkowo wyróż­niony. Przedstawia wyciągniętą z gruzów rękę trzyma­jącą karabin, ukazaną na tle macewy, na której widnieje treść konkursowego sloganu. W kolejnym roku artysta wykorzystał podobny motyw, a jego afisz został odzna­czony drugą nagrodą, która z powodu nieprzyznania nikomu pierwszego miejsca była najwyższym wyróżnie­niem w tym konkursie.

Projekt plakatu na piątą rocznicę przestawia po­stać martwego bojowca leżącego wśród ruin. Z gruzów budynków wyłaniają się jedynie bezwładnie leżąca głowa oraz ręce poległego, zaciskające się na karabinie i drucie kolczastym. Nagrodzony plakat Hechtkopfa zo­stał skierowany do masowej reprodukcji. Zanim jednak tak się stało, artysta wprowadził zmianę do konkurso­wego projektu – nad głową bojowca dodał jeszcze jeden element: kobiecą postać z karabinem. Kobieta wyrasta zza pleców zamordowanego, patrząc w przestrzeń sku­pionym i ostrym spojrzeniem. Poprzez wprowadzenie obok poległego powstańca walczącej bojowniczki ar­tysta złagodził tragiczny wydźwięk plakatu upamięt­niającego powstanie, z którego prawie nikt nie ocalał. Przekształcając pierwotny projekt, wzbogacił go o ele­ment pociechy i nadzieję nieustającej, heroicznej walki. Nie wiadomo, dlaczego artysta zmodyfikował konkur­sowy projekt. Może był to efekt sugestii jury, któremu zależało na zmianie wydźwięku plakatu i wpisaniu w niego elementu „żywego” i „gotowego do walki”, pod postacią opiekuńczej figury kobiecej? Afisz dopiero w takiej formie był publikowany w prasie i zyskał roz­głos, stając się najbardziej znaną pracą tego konkursu. Plakat Hechtkopfa został wykorzystany do stworzenia rocznicowego znaczka pocztowego, eksponowano go także na uroczystościach poświęconych rocznicy po­wstania w kraju i za granicą.

Henryk Hechtkopf, Projekt plakatu Oni walczyli za nasz honor i wolnośćprzesłany na konkurs z okazji piątej rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, 1948 / (II nagroda), zbiory ŻIH

Projekty przygotowywane na konkurs z lat 1947 i 1948 można oglądać na wystawie „Pomniki opo­ru. Sztuka wobec powstania w getcie warszawskim (1943–1956)” w Żydowskim Instytucie Historycznym od 21 kwietnia 2023 roku.

Kuratorami wystawy są Marta Kapełuś (Dział Sztuki ŻIH), Michał Krasicki (Dział Sztuki ŻIH) i Piotr Słodkowski (Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie)