Zuzanna Ginczanka w 1938 r. Podczas wojny Niemcom wydała ją polska sąsiadka (Fot. Muzeum Literatury / East News)
Cenzura w Polskim Instytucie Sztuki Filmowej? Dlaczego zablokowano film o muzie poetów
Dawid Dróżdż
Film o Zuzannie Ginczance zjeździł festiwale we Francji, ale w Polsce blokuje go PISF. Poszło o scenę ze Strajku Kobiet? A może o to, że poetkę o żydowskich korzeniach wydała na śmierć Polka? PISF twierdzi, że film jest “niewyobrażalnie nudny”.
– Obawialiśmy się kolaudacji w Polskim Instytucie Sztuki Filmowej, ale powiedziałam: “Nie no, spoko, przecież te manify wydarzyły się naprawdę, to nie jest Rosja Putina, tu jest demokracja”. Ale kolaudacje w PISF są tak naprawdę narzędziem ideologicznym – mówi Joanna Grudzińska, reżyserka dokumentu “Nie cała umrę” o Zuzannie Ginczance.
“Nie cała umrę”. Mimo Chominowej
Joanna Grudzińska, rocznik 1977, jest polsko-francuską reżyserką i aktorką. Urodziła się w Warszawie, ale od piątego roku życia mieszka w Paryżu. We Francji studiowała filozofię, ukończyła brukselską szkołę filmową INSAS. W 2009 r. zrealizowała dobrze przyjęty dokument “K.O.R.” – dedykowała go rodzicom działającym w Komitecie Obrony Robotników. W filmie wystąpili m.in. Joanna Szczęsna, Jan Lityński i Henryk Wujec, którzy tłumaczyli sens i metody działania ówczesnej opozycji demokratycznej.
Grudzińska we Francji nakręciła krótkometrażowy film “Loups solitaires en mode passif” (2014) i oparty na unikatowych materiałach archiwalnych dokument telewizyjny “Révolution Ecole: 1918-1939”.
Polska publiczność może kojarzyć ją z epizodu w “Boisku bezdomnych” Kasi Adamik z 2008 r. Zagrała też małe role we francuskojęzycznych produkcjach: “Saint Laurent” (2014), “Bólu” (2017) i “Petite Solange” (2021).
W 2020 r. rozpoczęła prace nad filmem “Nie cała umrę” o Zuzannie Ginczance, muzie przedwojennych salonów literackich Warszawy. Poetka urodziła się w 1917 r. w Kijowie. Jej rodzina – żydowscy mieszczanie – uciekła przed bolszewikami do II RP. Wychowywała się w wielonarodowym Równem na Wołyniu. W latach 30. wyjechała do Warszawy. Była rozchwytywana – wspierał ją Tuwim, kawę pijała z Gombrowiczem. Jej satyryczne utwory publikowały “Wiadomości Literackie” oraz „Szpilki”. W 1936 r. wydała swój pierwszy i jedyny tomik wierszy “O centaurach”.
Po wybuchu II wojny światowej uciekła do Lwowa. Po zajęciu miasta przez nazistów ukrywała się w jednej z lwowskich kamienic. Z tego okresu pochodzi najsłynniejszy wiersz Ginczanki “Non omnis moriar”. Poetka, odnosząc się do horacjańskiego „nie wszystek umrę”, ale przede wszystkim sarkastycznie nawiązując do „Testamentu mojego” Słowackiego, przewiduje tu własną śmierć. Ginczanka utrwaliła w wierszu nazwisko polskiej dozorczyni kamienicy, która wydała ją nazistom: “Nie zostawiłam tutaj żadnego dziedzica, / Niech więc rzeczy żydowskie twoja dłoń wyszpera, / Chominowo, lwowianko, dzielna żono szpicla, / Donosicielko chyża, matko folksdojczera. / Tobie, twoim niech służą, bo po cóż by obcym”.
Wiosną 1944 r. – w wieku 27 lat – została najprawdopodobniej rozstrzelana w obozie w Płaszowie.
Ginczanka do niedawna była znana głównie literaturoznawcom. Sytuacja zmieniła się na początku tego wieku – mrówcza kilkunastoletnia robota zafascynowanych nią badaczy sprawiła, że historię poetki poznało szersze grono odbiorców.
W 2001 r. ukazała się monografia “Wypowiadam wam moje życie. Melancholia Zuzanny Ginczanki” Agaty Araszkiewicz, specjalistki od Ginczanki, która reinterpretuje twórczość poetki z perspektywy feministycznej. W 2015 r. Muzeum Literatury w Warszawie zorganizowało wystawę o poetce, w 2019 r. Jarosław Mikołajewski wydał reportaż inspirowany jej życiem i twórczością “Cień w cień. Za cieniem Zuzanny Ginczanki”, a rok później ukazała się pierwsza obszerna biografia Ginczanki autorstwa czołowej badaczki życia i twórczości poetki Izoldy Kiec pt. “Ginczanka. Nie upilnuje mnie nikt”. Ukazały się też antologie jej wierszy, wystawiano spektakle, których była bohaterką. W końcu Ginczanka wylądowała na koszulkach.
“Myślę! Czuję! Decyduję!”
Film Grudzińskiej nie jest typowym dokumentem biograficznym. – Film zaczyna się od śmierci Ginczanki i kończy na jej przeprowadzce z Kijowa do Równego; była wtedy dziewczynką – mówi Grudzińska. – Nie chciałam tworzyć martyrologicznej opowieści zakończonej okropną śmiercią z rąk nazistów. Chciałam pokazać jej historię w inny sposób.
Reżyserka podkreśla, że jej celem było nadanie filmowi poetyckiej formy. Stąd m.in. improwizowane sceny w teatrze; aktorki Jaśmina Polak, Dominika Biernat, Anna Biernacik i Ewa Żak Domarackas interpretują wiersze poetki. Wiersze Ginczanki odczytują także bohaterowie filmu: aktorka Agnieszka Przepiórska, młode Ukrainki z Równego czy pisarz Józef Hen.
Pandemia wymusiła na twórcach wprowadzenie pewnych zmian w scenariuszu – kursowanie pomiędzy kilkoma krajami podczas lockdownu było utrudnione. Niektórzy bohaterowie, ze względów bezpieczeństwa, odmówili spotkań na żywo. W związku z tym w scenariuszu znalazły się m.in. wspomniane zainscenizowane sceny w teatrze.
W ten sposób narodził się także pomysł na finałową scenę. – W Warszawie wszystko było pozamykane, a po południu tysiące kobiet wychodziło na manifestacje. To było coś niesamowitego – wspomina Grudzińska, która sama także uczestniczyła w Strajkach Kobiet. Po jakimś czasie zaczęła kręcić to, co dzieje się wokół.
Ostatnia scena filmu przedstawia młodą dziewczynę i aktorkę Agnieszką Przepiórską, które stojąc w tłumie manifestujących, odczytują wiersz “Bunt piętnastolatek” mówiący metaforycznie o kobiecej zmysłowości i fizjologii: “My chcemy konstytucji, my chcemy swego prawa, / że wolno nam bez wstydu otwarcie w świat wyznawać / prawdziwość krwistych burz, / że wolno wcielać w słowa odruchy chceń najszczerszych, / że wolno nam już wiedzieć, że mamy ciepłe piersi / prócz eterycznych dusz”.
W tle słyszymy policyjne syreny, manifestujące skandują: “Myślę! Czuję! Decyduję!”.
Usunąć Hena
Dokument to projekt polsko-francuski. Producentem ze strony polskiej jest firma Vertigo należąca do Rafaela Lewandowskiego, reżysera “Kreta” (2010) czy dokumentu “Z dala od orkiestry” (2017). Producentem we Francji jest firma Les Films du Bilboquet. Budżet wyniósł 1,5 mln zł. Polski Instytut Sztuki Filmowej przyznał projektowi dotację w wysokości 258 tys.Producenci, zgodnie z umową, otrzymali z PISF 80 proc. dotacji, czyli ok. 206 tys. zł. Pozostałą część Instytut miał wypłacić po zatwierdzeniu ostatecznej wersji obrazu. Każdy film, który dostaje dofinansowanie PISF, musi przejść kolaudację – to pokaz skończonego filmu, w którym uczestniczą producenci, a także przedstawiciele Instytutu. Wraz z zatwierdzeniem filmu PISF wypłaca ostatnią transzę dotacji; dopiero wtedy producenci mogą prezentować film publiczności.Dokument został ukończony pod koniec 2021 r. Pierwsza kolaudacja w PISF odbyła się 31 stycznia 2022 r. I zaczęły się problemy.Reżyserka ujawnia, że w kolaudacji – w roli eksperta PISF – uczestniczył prawicowy publicysta Remigiusz Włast-Matuszak publikujący m.in. we “Frondzie”, “Do Rzeczy” czy “Tygodniku Solidarność”. Zasłynął m.in. tekstem napisanym na gorąco po wręczeniu Paszportów “Polityki” w 2021 r., w którym wyraził obawę o to, że “niebawem znajdzie się w transportach do nowych dołów śmierci w okolicach Warszawy”. Wykopać mieliby je “dziewczęta i chłopcy z Antify”. Krytykował też współczesnych, polskich filmowców, zarzucając im “antypolskość”. W 2018 r. bezskutecznie startował z list PiS w wyborach samorządowych (otrzymał 76 głosów).
Problematyczny Strajk Kobiet
Twórcy otrzymali uwagi na piśmie od instytutu dopiero po kilku tygodniach od pierwszej kolaudacji. PISF zarzucił twórcom, że zrealizowali film niezgodnie ze scenariuszem, a ostatnia scena “nie znajduje wytłumaczenia w wykorzystaniu” i “została pozostawiona bez komentarza przez historyków i badaczy życiorysu i twórczości bohaterki”. – PISF postawił nas przed wyborem: albo zmienimy montaż albo będziemy musieli zwrócić dotację – mówi Grudzińska.
2 czerwca odbyła się druga kolaudacja filmu, w której – poza Rafaelem Lewandowskim – uczestniczyli kierowniczka produkcji Małgorzata Brzeczkowska i Agnieszka Haska, konsultantka historyczna z Centrum Badań nad Zagładą Żydów. – Spodziewaliśmy się merytorycznej rozmowy, ale po pokazie filmu przedstawicielka PISF [chodzi o Kamilę Morgisz, kierowniczkę Działu Produkcji Filmowej i Rozwoju Projektów Filmowych] powiedziała, że nie przyjmuje filmu i nie widzi pola do dyskusji – mówi Agnieszka Haska. – Próbowaliśmy dyskutować, zadawać pytania, ale ona wygłosiła oświadczenie i na tym rozmowa się skończyła. To była nieprzyjemna sytuacja.
Uwagi były zbieżne z wcześniejszymi opiniami instytutu – Kamila Morgisz zwróciła uwagę na to, że scena ze Strajku Kobiet nie była zapisana w scenariuszu i że na ekranie nie widać pieniędzy wydanych na film.
– W scenariuszu nie było Strajku Kobiet. Któż by się spodziewał wielotysięcznych strajków? Rozumiem, że wszystkie wydarzenia z przyszłości powinny być zawarte w scenariuszu, który był napisany kilka lat wcześniej. Dobrze, że reżyserka nie została oskarżona o zorganizowanie protestu po to, żeby nakręcić scenę do filmu – ironizuje Agnieszka Haska.
PISF: To notacja, nie film
A jak odrzucenie filmu komentuje PISF? Z odpowiedzi instytutu wynika, że Strajk Kobiet wcale nie był najpoważniejszym problemem.
“Zarówno przy pierwszej jak i drugiej kolaudacji stwierdzono, że przedsięwzięcie nie zostało zrealizowane zgodnie z umową z PISF – czytamy w odpowiedzi instytutu. – Najważniejszy zarzut do zrealizowanej produkcji to niewyobrażalna wręcz nuda oraz nieudane elementy tańca, które miały tworzyć artystyczną stronę filmu. Uznano przy tym, że zaprezentowanemu filmowi bliżej do notacji historycznej niż do filmu dokumentalnego. Dołączenie ujęć z protestów z Strajku Kobiet nie ma nic wspólnego z historią opowiadaną w filmie i wygląda raczej na desperacką próbę wpisania wydarzeń o zabarwieniu politycznym do filmu w celu przypisania mu ważnych walorów społecznych. PISF nie zgadza się na prowadzenie polityki w oparciu o kinematografię, w dodatku w tak siermiężny sposób”.
W czerwcu producenci otrzymali lakoniczny mail z Instytutu, informujący, że dyrektor Radosław Śmigulski nie zezwala na używanie logo PISF w czołówce. “Film wciąż nie został przyjęty przez Instytut, a o stosowaniu i użyciu logotypu PISF stanowią odpowiednie postanowienia umowy” – komentuje PISF.
Trwa impas – twórcy nie zamierzają usuwać problematycznych dla PISF-u scen, PISF nie zamierza zaakceptować filmu w obecnej formie. A dokument nie może być prezentowany w Polsce bez zatwierdzenia jego ostatecznej wersji przez instytut.
Dokument Grudzińskiej widziała za to spora publiczność we Francji. Film miał premierę w lipcu na międzynarodowym festiwalu filmowym w Marsylii, był także prezentowany m.in. w Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu w ramach miesiąca filmów dokumentalnych i na festiwalu Art et Patrimoine au cinéma w Saint-Palais-sur-Mer.
Ginczanki są wśród nas
– To było jasne, że jestem zainteresowana feminizmem Ginczanki, nie ukrywałam swoich poglądów politycznych – mówi Grudzińska, którą pytam o powód wykorzystania w filmie scen ze Strajku Kobiet. – Pandemia przypominała wojenną sytuację, wiele osób bało się wychodzić z domów. Kobiety odważyły się wówczas walczyć o swoje prawa. Wszystko łączyło mi się z Zuzanną, która jest symbolem odwagi, młodości, kobiecości.
Grudzińska podkreśla, że walka o prawa kobiet doskonale rymuje się z poezją Ginczanki. – Jej wiersze opowiadają o ciele, seksualności, orgazmie. Wolność słowa Ginczanki znalazła swoje odbicie w dzisiejszej Polsce. Wiedziałam, że na manifach mogę spotkać setki Ginczanek – jej wartości i poglądy są wyrażane przez dzisiejsze kobiety – mówi Grudzińska.
Reżyserka uważa jednak, że scena ze Strajku Kobiet może być tylko pretekstem do ocenzurowania niewygodnej historii związanej ze wspomnianą zdradą, której Ginczanka doświadczyła ze strony polskiej dozorczyni kamienicy we Lwowie.
– Władza chce filmów, w których Polacy są bohaterami i na nikogo nie donosili. Rzeczywistość była jednak inna – mówi Grudzińska. – Wiersz o sąsiadce, która ją zdradziła, mówi wiele o ówczesnym świecie; pokazuje, jakie były stosunki polsko-żydowskie, jak wyglądała wojna.
Reżyserka zwraca uwagę na paradoks związany z odrzuceniem przez państwowy Instytut filmu o poetce. – Ginczanka była wychowywana przez rosyjskojęzyczną babcię w wielonarodowym Równem. Kultura polska nie była jej macierzystą. Poetka świadomie wybrała polski język, ukochała polską kulturę i ta kultura ją zdradziła – mówi Grudzińska. – Ginczanka jest częścią naszej kultury, jest Polką – dobrze by było, żeby Polska ją w końcu zaakceptowała.
Jakie są szanse, że film w końcu trafi do polskich kin? – Producent realizujący dane przedsięwzięcie, które otrzymało dofinansowanie z PISF, jest związany postanowieniami umowy, które określają prawa i obowiązki stron. A zatem realizacja przedsięwzięcia zgodnie z zapisami tejże umowy wypełni wzajemne uzgodnienia stron. Zwracamy przy tym uwagę, że zawarcie umowy o dofinansowanie danego przedsięwzięcia z PISF jest częścią złożonego procesu, jakim jest produkcja filmu. PISF nie jest podmiotem odpowiedzialnym za późniejszą eksploatację filmu – odpowiada w dość enigmatyczny sposób PISF.
Producent filmu Rafael Lewandowski nie chce komentować sprawy.
PISF oskarżany o cenzurę
To nie pierwszy raz, gdy PISF nie akceptuje ostatecznej wersji filmu, sugerując twórcom wprowadzenie zmian montażowych.
W lipcu 2022 r. opisaliśmy sprawę polsko-izraelskiego filmu dokumentalnego “Dani Karavan. Bez taryfy ulgowej” o światowej sławy izraelskim rzeźbiarzu. Reżyser filmu Barak Heymann oskarżył instytut o cenzurę. Podczas kolaudacji miało dojść do “pyskówki”. – Dyrektor PISF po 30 minutach przerwał projekcję i zaczął wrzeszczeć. Zarzucił mi, że film jest mową nienawiści i nie ma możliwości, żeby PISF go wsparł. Zrozumiałem, że Śmigulski nie jest partnerem do dialogu – mówił Heymann.
Dlaczego film nie spodobał się przedstawicielom instytutu? Eksperci wypowiadający się w filmie podkreślają, że obecna władza wykorzystuje narrację o polskich Sprawiedliwych do fałszowania historii. Problematyczna była m.in. wypowiedź izraelskiego historyka prof. Yehudy Bauera, który powiedział: “Możemy przypuszczać, że jedynie ok. 100 tys. Polaków nie żywiło wrogości do Żydów”.
Radosław Śmigulski apelował o wprowadzenie zmian w filmie. – Było kilka alternatywnych rozwiązań. Jeżeli w filmie są tak ostre opinie historyczne, to powinny pojawić się opinie polemiczne – mówił “Wyborczej”. – Twórcy nie zrobili nic w tym temacie i uważają, że są poszkodowani. Sam reżyser powiedział, że nie jest od dialogu polsko-izraelskiego. Przykro mi, że ma tak agresywne nastawienie, bo uważam, że taki dialog jest potrzebny.
Zawartość publikowanych artykułów i materiałów nie reprezentuje poglądów ani opinii Reunion’68,
ani też webmastera Blogu Reunion’68, chyba ze jest to wyraźnie zaznaczone.
Twoje uwagi, linki, własne artykuły lub wiadomości prześlij na adres:
webmaster@reunion68.com
