Święto Pesach

A. Zielińska: “Przewodnik pesachowy”

Pesach (hebr. פסח , dosł. przejście) – święto żydowskie obchodzone na pamiątkę wyzwolenia Żydów z niewoli egipskiej.

W Izraelu trwa siedem, a w diasporze osiem dni, poczynając od 14 dnia miesiąca nisan. Święto Pesach kojarzy się przede wszystkim z uroczystą wieczerzą – Sederem oraz ze spożywaniem macy. Dobrze znane jest także związane z Pesach poszukiwanie i pozbywanie się chamecu. Zakaz posiadania chamecu wynika z następujących wersetów: “Przez siedem dni będziecie jedli mace. Ale [przed] pierwszym dniem [święta] usuniecie zakwas z waszych domów…” [Szemot 12:15]

Kiedy wszystkie przygotowania są zakończone, w wigilię święta nadchodzi czas na zwyczaj bdikat hamec – poszukiwanie rzeczy kwaszonych – zgodnie ze zwyczajem – przy świecy. Niektórzy używają latarek, ale w ten sposób gubi się mistyczny charakter rytuału. Przed poszukiwaniami należy odmówić błogosławieństwo (bracha), które można znaleźć w większości Hagadot. Każdy okruch powinien być zgarnięty na drewnianą łyżkę lub papierowy talerz za pomocą pióra albo gałązki z lulaw i spalony rano. Pozostałe przygotowania mają również swoją kolejność. Na przykład w Szabat poprzedzający święto należy pójść do synagogi. Jest to szczególny Szabat Hagadol (Wielki Szabat), który formalnie jest początkiem święta Pesach. Haftora przypadająca na ten Szabat mówi o wielkim dniu Boga (używając słowa gadol w celu opisania tego dnia), wiążąc wyzwolenie spod egipskiego jarzma z ostatecznym odkupieniem. W tym samym czasie rabini udzielają długich (gadol) pouczeń związanych ze świętem.

Niektórzy czytają fragmenty Hagady po południu, podczas Szabat Hagadol, aby przypomnieć sobie tekst. Wielu pierworodnych pości w erew Pesach (wigilię Pesach), na pamiątkę plagi, której uniknęli Izraelici, a która zabiła egipskich pierworodnych. Tego poranka odczytuje się ostatni fragment świętych tekstów studiowanych w synagodze. Z powodu zakończenia studiów urządzany jest sijum (dosłownie “ukończenie”, w tym przypadku posiłek i święto z okazji ukończenia studiów. Sijum jest ważniejsze od postu i ci, którzy brali udział w modlitwie mogą wziąć w nim udział nie łamiąc prawa.

Najważniejszym przykazaniem obowiązującym żydów w święto Paschy jest zakaz spożywania (a nawet posiadania w domu) chleba na zakwasie (chamec). Zamiast niego spożywa się pieczywo ze specjalnie przygotowanej mąki – macę. Nie można używać zwykłych naczyń kuchennych i sztućców, gdyż wchłonęły one chamec i mogą być rytualnie oczyszczone tylko przez specjalne procedury koszerowania. Chamec należy wyrzucić, albo sprzedać nie-Żydom i ewentualnie odkupić po świętach. Poza tym różne społeczności żydowskie mają własne ograniczenia pokarmowe, np. Aszkenazyjczycy nie jedzą fasoli, grochu i ryżu. W pierwszy i ostatni dzień Paschy zakazana jest praca.

Oczyszczenie domu z chamecu jest ważnym rytuałem, który wynika z symbolicznego znaczenia chamecu. Judaizm uważa, że każdy człowiek ma inklinacje do zła i niezależnie, jak bardzo stara się postępować właściwie, cały czas tkwi w nim potencjalna skłonność do arogancji, niesprawiedliwości, zarozumiałości, mściwości, zniewolenia innych. Cechy te charakteryzowały egipskich właścicieli niewolników i prześladowców Żydów. Symbolizował je właśnie chamec – niezbędny składnik najpopularniejszego produktu egipskiego, którym był chleb – wynalazek cywilizacji egipskiej i symbol triumfu Egiptu nad resztą świata – robiony ze zbóż tak obficie zbieranych wyłącznie w delcie i na równinach zalewanych wodami Nilu. Egipski chleb był chlebem właścicieli niewolników, a więc chlebem ludzi złych.

Czym jest chamec?

• 1) Chamec to produkt z każdego z pięciu podstawowych zbóż: pszenicy, żyta, jęczmienia, orkiszu i owsa, który wszedł w kontakt z wodą na czas co najmniej 18 minut. Przyjmuje się, że w takim zbożu rozpoczął się już proces zakwaszania, ponieważ właśnie po 18 minutach w cieście powstałym z mieszanki mąki z wodą rozpoczyna się proces fermentacji.
• 2) Chamec to każde jedzenie i napój wytworzony z użyciem tych zbóż lub w którym któreś z nich występuje choćby w minimalnych ilościach. (Wyjątkiem jest maca przygotowywana w szczególny sposób specjalnie na Pesach.)
• 3) W Pesach zakazane jest używanie naczyń i przyborów kuchennych, które mogą zawierać
• choćby minimalne ilości chamecu. Takie przybory muszą być przed użyciem uczynione koszernymi.
• 4) Żydzi aszkenazyjscy podczas Pesach nie jedzą także kitnijot – produktów z ryżu, kukurydzy, soczewicy, prosa i fasoli. Chamecu nie wolno nie tylko jeść, ale i posiadać: “Mace będą jedzone przez siedem dni i nie będzie widziane u ciebie zakwaszone i nie będzie widziany u ciebie zakwas” [Szemot 13:7].

Matzah balls (Yiddish: קניידלעך kneydlekh pl., singular קניידל kneydl; with numerous other transliterations) are an Ashkenazi Jewish soup dumpling made from a mixture of matzah meal, eggs, water, and a fat, such as oil, margarine, or chicken fat. Matzah balls are traditionally served in chicken soup. For some they are a staple food on Passover.

“Przez siedem dni nie znajdzie się w waszych domach zakwas” [Szemot 12:19] Nie wolno także czerpać z niego żadnych korzyści. Przed świętem Pesach w żydowskich domach dokonuje się specjalnego oczyszczenia z chamecu, którą to ceremonię określa się mianem bedikat chamec. Należy pamiętać także o tym, że chamec w Pesach nie może się znajdować również np. w naszym biurze w pracy, w garażu, w samochodzie, w altanie na działce itd.

Współcześnie podczas kolacji sederowej spożywa się warzywa zanurzone w słonej wodzie oraz gorzkie zioła. Tradycyjnymi potrawami są: pieczony udziec z kością (symbolizujący ofiarę z baranka paschalnego) oraz jajka. W pierwszą noc święta (poza Izraelem także w noc następną) spożywa się w gronie rodziny uroczystą kolację, podczas której odczytuje się „Opowieść na Pesach”. Wieczór sederowy składa się z wielu tradycyjnych rytuałów, odprawianych w ustalonym porządku. Istnieje też wiele zwyczajów ludowych związanych z sederem: np. dzieci próbują znaleźć ostatni kawałek macy (afikoman) i wymienić go na prezenty; jeden puchar wina napełnia się dla proroka Eliasza, który jest uroczyście zapraszany do środka (na którego należy czekać ponieważ nie wiadomo czy nie przyjdzie akurat tego wieczoru); wino z kielichów jest ulewane dziesięciokrotnie na pamiątkę dziesięciu plag egipskich. Na koniec wieczerzy składa się życzenia: „Na przyszły rok w Jerozolimie!”.

Chrześcijaństwo nawiązuje do żydowskiego święta Paschy, ponieważ wydarzenie Ostatniej Wieczerzy ma miejsce tuż przed świętem Paschy. Jego przebieg ponadto ma elementy wspólne z wieczorem sederowym, jednak pozostaje istotowo różny.

Pesach

Alina Cała, Hanna Węgrzynek i Gabriela Zalewska

Pesach, zwane także Świętem Wiosny lub Przaśników – jedno z najważniejszych i najstarszych świąt w tradycji judaizmu. To wielkie święto wolności, obchodzone na pamiątkę wyjścia (eksodusu) Żydów z niewoli egipskiej pod wodzą Mojżesza, symbolizuje także zapowiedź odkupienia świata w chwili przyjścia Mesjasza.

Obchody zaczynają się 15 dnia miesiąca nisan i trwają w Izraelu siedem dni, a w diasporze osiem. Za najbardziej uroczyste uważane są w diasporze dwa pierwsze i dwa ostatnie dni, natomiast w Izraelu tylko pierwszy i ostatni dzień. Okres między nimi to półświęta, podczas których dozwolone jest wykonywanie lekkiej pracy.

Przygotowania do Pesach trwają przez wiele dni. Łączy się to z koniecznością wykoszerowania całego gospodarstwa domowego: kuchni, naczyń, garnków i spiżarni, aby uczynić je kaszer szel Pesach, czyli zdatnymi do przygotowania i świętowania Pesach. Charakterystyczny dla tego święta jest surowy zakaz spożywania, a nawet przechowywania w domu chleba wypieczonego na zakwasie, zwanego chamec (z hebr. „kwas”). Pojęcie to rozciągnięto na wszystkie produkty kwaśne (na przykład ocet), uzyskiwane drogą fermentacji (alkohol pędzony ze zbóż, wina gronowe i owocowe), oraz te, które mogą ulec zepsuciu, a więc ryż, kukurydzę, ziarno siewne. Podstawowym pożywieniem jest maca, cienkie podpłomyki zagniecione z mąki i wody, których wyrabianie i pieczenie nie może trwać dłużej niż 18 minut, gdyż po tym czasie zaczyna się już proces fermentacji ciasta. Ostatnim etapem przygotowań przedświątecznych jest poszukiwanie chamecu (hebr. bdikat chamec), podczas którego wymiata się dokładnie wszystkie zakamarki domu, a znalezione okruchy pali w ognisku.

Pierwsze dwa wieczory to najbardziej uroczyste momenty święta. Wieczerza, do której zasiadają wszyscy członkowie rodziny, nazywa się seder (hebr., dosł. „porządek”). Podczas wieczerzy czyta się Hagadę Pesachową – tekst opowiadający historię wyjścia z niewoli egipskiej i związanych z tym wydarzeniem plag, jakie spadły na Egipt, oraz cudów czynionych przez Mojżesza. Sederowi towarzyszy wiele odwiecznych rytuałów, do których należy między innymi przygotowanie tradycyjnych potraw, podawanych na specjalnym półmisku. Są to trzy kawałki macy symbolizujące kohenów, lewitów i Izraelitów, czyli trzy grupy Żydów, które wyszły z niewoli egipskiej; zeroa – kawałek pieczonego mięsa z kością, na pamiątkę jagnięcia spożywanego przez Hebrajczyków przed wyruszeniem z Egiptu na wędrówkę po pustyni; maror – gorzkie zioła (np. tarty chrzan, sałata, cykoria) symbolizujące łzy i gorycz niewoli; bejca – jajko upieczone w popiele, będące symbolem odrodzenia; karpas – zazwyczaj nać pietruszki, seler lub ogórek maczane w słonej wodzie na pamiątkę łez wylanych w niewoli; charoset – słodka masa z tartych jabłek, orzechów i migdałów wymieszanych z odrobiną wina rodzynkowego, konsystencją przypominająca glinę, z której niewolnicy hebrajscy wyrabiali cegły.

Na stole ustawia się najpiękniejszy kielich wypełniony winem, przeznaczony dla proroka Eliasza, który tej nocy odwiedza wszystkie domostwa i dlatego zawsze zostawia się uchylone lekko drzwi. Tego dnia nie wolno odmówić gościny podróżnemu, ponieważ pod jego postacią może ukrywać się oczekiwany prorok. Wypijane podczas wieczerzy cztery puchary wina przypominają cztery boskie obietnice wyzwolenia z niewoli:

„Ja was wyprowadzę… Ja was wybawię… Ja was uwolnię… Ja was przyjmę…”.

Do tradycji świątecznego wieczoru należy także zadawanie czterech pytań przez najmłodsze dziecko, zaczynające od „Czym różni się ta noc [od innych]?”. Na pytania odpowiada mężczyzna prowadzący seder, objaśniając znaczenie i historię święta.

Na zakończenie uczty, przed odczytaniem ostatniej części Hagady, podaje się afikoman, jeden z trzech kawałków macy sederowej. Wcześniej chowa się go w jakimś miejscu, a dziecko, które go odnajdzie, zostaje nagrodzone słodyczami. Z sederem łączy się też wiele tradycyjnych pieśni, do których należy m.in. Chad gadja (aram. „Jedno koźlątko”). Piosenka opowiada o kupionym za dwa drobne pieniążki koźlęciu, które zagryzł kot, którego zagryzł pies, który został obity kijem, który spłonął w ogniu, zalanym później przez wodę, którą wypił wół, którego zarżnął rzeźnik, który na koniec sam został zabity przez Anioła Śmierci. Ta prosta wyliczanka nabrała wymowy symbolicznej i religijnej, w której koźlę ma reprezentować Żydów prześladowanych przez inne narody.

Innym utworem recytowanym podczas Pesach jest Echad mi jodea (hebr. „Kto zna Jedynego”), wyliczający najistotniejsze pojęcia religii i historii Żydów. Podobny charakter ma Dajenu (hebr. „Wystarczyłoby nam”), którego treścią jest łaska Boga i cuda, które uczynił w czasie wyjścia Żydów z Egiptu.

Wieczerza sederowa trwa wiele godzin do późna w nocy, kończy się życzeniem Le-szana ha-baa bi-Jeruszalajim – „Przyszłego roku w Jerozolimie”, co podkreśla odwieczną tęsknotę i chęć powrotu do ojczyzny.

Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza; zaczerpnięto go z książki Historia i kultura Żydów polskich. Słownik autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej, wydanej przez WSiP.