Ale to właśnie zasymilowani Żydzi, którzy doświadczyli odrzucenia i coraz bardziej brutalnego antysemityzmu w kontekście budzących się europejskich nacjonalizmów, stworzyli alternatywny projekt syjonistyczny. Doprowadził on ostatecznie do powstania państwa żydowskiego. Stało się tak dlatego, że asymilacja nie doprowadziła do emancypacji ludności żydowskiej, tylko sprowokowała antysemityzm. To osobiste doświadczenia wspomnianych wyżej ojców założycieli syjonizmu wymusiły niejako powrót do żydowskich korzeni.

Emigracja do Palestyny po prześladowaniach i marginalizacji

Owszem, powstanie państwa w 1948 roku to był wielki triumf tej idei. Jednak dzisiaj jest ona w wyraźnym kryzysie. Złożyło się na to wiele przyczyn wewnętrznych, ale i zewnętrznych. Do tych drugich na pewno należą nowe formy antysemityzmu, i to zarówno prawicowego, jak i lewicowego. To zjawisko złożone, ale też dobrze opisane przez Davida Hirscha czy Roberta S. Wistricha, więc nie będę się nad nim rozwodził.

Znacznie ciekawsze są moim zdaniem przyczyny wewnętrzne. Otóż w chwili powstania państwa, w Izraelu było około 600 tysięcy Żydów, z których większość pochodziła z krajów europejskich. Byli to przeważnie emigranci, których do wyjazdu z Europy zmusiły prześladowania i marginalizacja. Od chwili przejęcia władzy przez Hitlera w Niemczech w 1933 roku, doszło do systematycznych aktów przemocy wobec żydowskich mieszkańców. Zaowocowało to kolejnymi falami emigracji do Palestyny.

Czas II wojny światowej to bezprecedensowa próba wymordowania europejskich Żydów. W dużej mierze udana, również na skutek chętnej współpracy mieszkańców krajów, okupowanych przez niemiecką Rzeszę. Kilkaset tysięcy niedobitków zdołało się schronić w Palestynie, pozostającej pod brytyjskim protektoratem. Udało im się to mimo utrudnień ze zdobyciem pozwolenia na osiedlenie się na tym terenie.

Powstanie państwa żydowskiego sprowokowało nowe zjawisko – prześladowania Żydów w krajach arabskich i masową migrację do nowo powstałego państwa. Podobna sytuacja była w krajach komunistycznych, które znalazły się w sferze wpływów Związku Radzieckiego. Szczególnie spektakularne fale emigracji nastąpiły w latach 80. z Etiopii (blisko 100 tysięcy Żydów) i w latach 90. z rozpadającego się Związku Radzieckiego (ponad milion). W sumie liczba Żydów mieszkających w Izraelu powiększyła się prawie piętnastokrotnie, a liczba Arabów ustaliła się na wysokości 20 procent.

Izrael: fundamentalizm i ekstremizm zagrożeniem

Można powiedzieć, że polityczni i religijni „spryciarze” wykorzystali istniejące napięcia między poszczególnymi grupami. Byli wśród nich także polityczni i religijni ekstremiści. Dwa szczególnie brutalne ataki politycznego terroru wymagają odnotowania. W 1994 roku Baruch Goldstein zamordował w Hebronie 29 modlących się Palestyńczyków. W następnym roku ultraprawicowy nacjonalista Igal Amir, działający pod wpływem i z błogosławieństwem niektórych rabinów, zamordował premiera Icchaka Rabina.

Obaj zamachowcy do dzisiaj są bohaterami żydowskich ekstremistów nacjonalistycznych. To właśnie ci ostatni są odpowiedzialni za bulwersujące postulaty rasistowskie w stosunku do mniejszości arabskiej i mniejszości seksualnych. Dzisiaj ekstremizm żydowski reprezentuje partia Religijny Syjonizm, która otrzymała w wyborach 14 mandatów i będzie częścią koalicji tworzonej przez Netanjahu.

Oczywiście nie jest tak, że tylko sami Izraelczycy wykorzystują napięcia narodowościowe. Powtarzające się ataki terrorystyczne ze strony ekstremistów arabskich wywołują poczucie niepewności i strachu, co oczywiście umiejętnie wykorzystują politycy w rodzaju Netanjahu. Stąd rosnące poparcie dla ugrupowań, obiecujących zdecydowaną walkę z tymi zagrożeniami.

Izrael jest największym kłopotem dla samych Izraelczyków

Jednym z najbardziej przenikliwych krytyków państwa izraelskiego był pochodzący z Rygi filozof Jeszajahu Leibowic (1903-1994). Od 1935 roku Leibowic żył w Palestynie i od początku powstania państwa Izrael przyglądał mu się krytycznie. Najbardziej znane jego wypowiedzi dotyczyły procesu Eichmanna z 1961 roku, który nazwał nie tylko wielką porażką, ale i wspólną intrygą ówczesnego premiera Izraela Ben Guriona i prezydenta Niemiec Konrada Adenauera.

Jej celem, zdaniem Leibowica, było odwrócenie uwagi od odwiecznego antysemityzmu chrześcijańskiego i uwolnienie Niemców od winy za Holocaust. Zdaniem Leibowica bowiem, zamiast osądzać wielowiekowy antyjudaizm chrześcijańskiej Europy, proces Eichmanna był skoncentrowany na działaniu machiny zniszczenia nazistowskich Niemiec. Tymczasem należało mówić o winie i współudziale chrześcijańskiej Europy, w tym niemieckich kościołów, które jego zdaniem przygotowały grunt pod Holocaust.

On również przewidywał ewolucję Państwa Izrael w kierunku nacjonalizmu, a nawet faszyzmu (zasłynął, nazywając żołnierzy izraelskich judeo-nazistami). Równie krytycznie odnosił się do dominujących w Izraelu grup ultraortodoksyjnych Żydów, którym zarzucał antyintelektualizm. Jego poglądy przywołuje wielokrotnie Tom Segev w swojej książce „Siódmy milion. Izrael – Piętno Zagłady” (polskie wydanie 2018 roku). Ta krytyka nie przysparzała Leibowitzowi popularności, jednak jej echa można spotkać również dzisiaj.

Dwie mutacje judaizmu: nacjonalizm i ultraortodoksja

Zaraz po ogłoszeniu wyników wyborów, Asa Kaszer, znany filozof, o prawicowych zresztą poglądach, ogłosił niezwykle ostrą ocenę prawicowych partii, które znalazły się w Knesecie. Dostrzegł w nich reprezentację dwóch mutacji judaizmu: ultraortodoksyjnej i nacjonalistycznej. Z obydwiema Kaszer nie chce mieć nic do czynienia. Ze względu na gorące polemiki, jakie ocena Kaszera wzbudziły w Izraelu, pozwalam sobie je przywołać.

Pierwsza mutacja charakteryzuje się następującymi cechami: „Mutacja ultraortodoksyjna – ujawnia przejście od życia mniejszości w diasporze, która żyje własnym życiem, utrzymuje własnych gości i nie prowokuje obcych władców (prawo ziemi jest prawem nadrzędnym), do nowego sposobu życia mniejszości, która żyje kosztem innych – ekonomicznego pasożyta, nie dbającego o bezpieczeństwo, zwolnionego z odpowiedzialności cywilnej, bez rzeczywistego poszanowania demokratycznego reżimu i jego zasad”. Do tej mutacji należą dwie partie reprezentujące ultraortodoksów – Szas, która zdobyła 11 miejsc w Knesecie, i Zjednoczony Judaizm Tory, który zdobył 7 miejsc.

Druga mutacja dotyczy nacjonalizmu. O niej Kaszer pisze tak: „Mutacja nacjonalistyczna – pokazuje przejście od religijnego sposobu życia, w którym przestrzeganie zasad sprawiedliwości i przyzwoitości, uczciwości i współczucia, wypływających z bojaźni Bożej i łączących się z odpowiedzialnym ludzkim postępowaniem („moralność proroków”), do dzikiego, złośliwego sposobu życia, który uświęca ziemię i kontroluje przemocą jej mieszkańców, metodami pozbawionymi sprawiedliwości, współczucia i moralności. Przede wszystkim [wyznawcy mutacji nacjonalistycznej – dop. red] są bożkami kultu ziemi, ludu i jego skorumpowanego przywództwa”.

Chodzi tutaj o koalicję trzech ekstremistycznych ugrupowań, które przyjęły nazwę jednej ze składowych grup – Religijny Syjonizm Becalela Smotricza. Dwie pozostałe to Żydowska Siła Itamara Ben-Gwira oraz Noam Awi Ma-oza. To właśnie oni wzbudzają największe emocje komentatorów. Jeden z nich, Awraham Burg, tak się wypowiedział dla Deutsche Welle: „W najszerszym kontekście Izrael dołącza do bardzo niesławnej galerii krajów, takich jak Włochy, Węgry.

Zdaniem Burga „Izrael próbuje określić się jako żydowski i demokratyczny. Powiedziałbym, że jest to zwycięstwo Żydów nad demokracją”.

Izraelczycy przerażeni zwycięstwem skrajnej prawicy

Są to głosy Izraelczyków, dla których największym problemem są sami Izraelczycy. W każdym razie utożsamienie triumfującej skrajnej prawicy z całym Izraelem to zabieg podobny zrównania do zwycięstwa w 2016 roku Donalda Trumpa i jego prób zniszczenia podstaw demokracji amerykańskiej z filozofią ojców założycieli Stanów Zjednoczonych. I jedno, i drugie należy wpisać w dzieje patologii polityki, nazbyt ochoczo odwołującej się do wsparcia fundamentalizmu religijnego.

Należy podkreślić, że opinie Kaszera i Burga są reprezentatywne dla znacznej grupy Izraelczyków, przerażonych zwycięstwem skrajnej prawicy. Stanowią blisko połowę społeczeństwa, które głosowało na ugrupowania umiarkowane i lewicowe oraz na partie mniejszości arabskiej. Niestety, to właśnie dwie ostatnie grupy są szczególnie osłabione ze względu na fatalną politykę personalną. Sprawiła ona, że dwie partie – lewicowy Merec i arabska partia Balad – ​​znalazły się poza Knesetem. W każdym razie dla większości Izraelczyków obcy jest religijny fundamentalizm ultraortodoksów i polityczne zacietrzewienie nacjonalistów.

Kosztowni ultraortodoksi

Co więcej, poczucie frustracji tej części społeczeństwa jest zakorzenione w coraz wyraźniejszej szkodliwości tych dwóch grup, a nawet ich wręcz destrukcyjnym wpływie na Państwo Izrael. Ultraortodoksi nie tylko niczego nie wnieśli do powstania państwa żydowskiego, ale od samego początku jego istnienia szantażują kolejne rządy. Odmawiają poparcia czegokolwiek w Knesecie, domagając się ciągle większych przywilejów finansowych.

Nie płacą podatków, bo nie pracują. Otrzymują olbrzymie wsparcie finansowe na edukację, która pozostaje poza kontrolą państwa. Ograniczona jest ona do pamięciowego studiowania tekstów religijnych, przeważnie Talmudu, i egzotycznej tradycji założycieli poszczególnych odłamów.

To samo dotyczy sytuacji kobiet, które są całkowicie podporządkowane archaicznym prawom religijnym i praktycznie nie posiadają praw obywatelskich. Krótko mówiąc,

Nacjonaliści: bojkot mniejszości arabskiej

Jeśli chodzi o nacjonalistów, ich rola w państwie jest równie destrukcyjna. Przede wszystkim dlatego, że od samego początku izraelskiej państwowości, a zwłaszcza po wojnie sześciodniowej w 1967 roku, bojkotują oni wszelkie próby porozumienia z mniejszością arabską. Na terenach okupowanych stosują politykę faktów dokonanych. Budują nowe osiedla (stąd ich nazwa – osadnicy) i wymuszają emigrację arabskich mieszkańców, często odwołując się do brutalnej przemocy fizycznej.

Obie te grupy od czasów objęcia rządów przez premiera Begina w 1977 roku znajdują się pod szczególną opieką państwa. Za rządów premiera Netanjahu państwo w jawny sposób wspierało zarówno finansowe roszczenia ultraortodoksów, jak i rosnącą arogancję nacjonalistów. To właśnie te grupy będą stanowić koalicjantów premiera Benjamina Netanjahu.

Izraelska lekcja dla Polski

Wyjątkowa historia państwa żydowskiego rzuca dodatkowe światło również na nasze, polskie kłopoty z demokracją, a zwłaszcza na wzajemne „uwikłania polityki i religii”. Wiele z obecnych zawirowań w polskiej polityce i w dominującym wyznaniu chrześcijańskim tłumaczy historia naszego kraju. Jednak równie istotne jest to, co my z tą historią robimy.

Ciągle otwarte jest pytanie, czy znajdą się w Polsce ludzie pokroju Leibowica i Kaszera, którzy głośno powiedzą, że należy się zdystansować do skorumpowanych elit politycznych i odmówić prawa do reprezentowania wspólnoty narodowej przywódcom religijnym, którzy lekceważą prawa moralne i zasady demokratycznego współżycia.