29 LUTEGO. (mineła) ROCZNICA ŚMIERCI LUDWIKA STARSKIEGO
Przemysław Batorski
36 lat temu zmarł Ludwik Starski, scenarzysta pochodzenia żydowskiego, jeden z najwybitniejszych polskich filmowców XX wieku. W jego dorobku jest scenariusz „Zakazanych piosenek” oraz teksty szlagierów takich jak „Już taki jestem zimny drań”.
Kadr z filmu „Zakazane piosenki” / Wikipedia
WCZESNA KARIERA LUDWIKA STARSKIEGO
Ludwik Starski urodził się jako Ludwik Kałuszyner 1 marca 1903 roku w Łodzi, w rodzinie inteligenckiej. Jego rodzicami byli Chaim Icyk (Ignacy – zginął z rąk Niemców podczas II wojny światowej) i Chaja (Helena) z domu Szpiro. Rodzina ojca prawdopodobnie pochodziła z Kałuszyna, matka urodziła się w Warszawie. Rodzina do początku lat 30. mieszkała w czteropiętrowej kamienicy przy ulicy Zielonej 48, wybudowanej przez dziadka Ludwika, handlarza skór Moszka Dawida Kałuszynera. (Budynek został zburzony w 2015 roku).
Ludwik Starski
Swoje pierwsze felietony i wiersze satyryczne z lat 20. Ludwik Kałuszyner podpisywał pseudonimami Julian Starski, Spleen czy nawet O.Kay. Pseudonimu Starski zaczął w końcu używać jako nazwiska. Uczcił w ten sposób „negatywnego” bohatera Lalki Bolesława Prusa, kobieciarza i aferzystę, który odbija pannę Izabelę Wokulskiemu.
Jako sekretarz redakcji łódzkiego dziennika „Express Wieczorny” Starski wydawał sensacyjne powieści w odcinkach: Szczury Łodzi, Tajemnice łódzkiego cmentarza, Demon „czarnej willi”. W latach 30. przeniósł się do Warszawy, gdzie zrobił karierę w przemyśle filmowym. Pisał piosenki, skecze i monologi do kabaretów literackich „Qui Pro Quo” i „Morskie Oko”, a także scenariusze do komedii i filmów muzycznych, między innymi Już taki jestem zimny drań z Eugeniuszem Bodo w roli tytułowej.
Wymyślanie zabawnych gagów, dialogów – to nam jakoś poszło, gorzej wyszły próby sklecenia fabuły. Materiał zaczął stawiać opór nie do pokonania. Nic się z niczym nie wiązało, nic z niczego nie wynikało. (…) Przychodziły dni puste straszące bielą nie zapisanego papieru – pisał o problemach ze scenariuszem filmu z Eugeniuszem Bodo. Znany aktor wpadł w szał i wrzeszcząc „Bydlę”, wyrzucił Starskiego ze swojego mieszkania.
Już przed wojną Starski współpracował z wieloma czołowymi twórcami epoki, między innymi z Julianem Tuwimem, Władysławem Szpilmanem czy reżyserem Leonem Trystanem, bratem poety Adama Ważyka. Filmy z jego dialogami należą do najlepiej ocenianych polskich produkcji filmowych epoki.
Po 1930 roku Starski przeszedł na katolicyzm i ożenił się z Marią Bargielską, tancerką Teatru Wielkiego w Warszawie, występującą także w kabarecie „Qui Pro Quo”.
WOJNA W UKRYCIU
We wrześniu 1939 r. Starski jak tysiące innych osób uciekł z Warszawy, powrócił do miasta po jego kapitulacji. W 1940 roku, podobnie jak wielu zasymilowanych Żydów, zignorował niemiecki nakaz przesiedlenia się do getta. Kiedy donosiciel ujawnił Niemcom jego adres, musiał ukrywać się po stronie „aryjskiej”. Schronienia udzielił mu Władysław Zawadzki-Moran, były partner taneczny żony, mieszkający przy ulicy Złotej, niedaleko muru getta. Żona, pozostała w mieszkaniu na ulicy Żelaznej, zaopatrywała Starskiego w jedzenie dzięki otwarciu lombardu. Podczas dwóch lat ukrywania się Starski musiał nieraz uciekać z mieszkania, obawiając się wścibskich sąsiadów, i ukrywać w lokalu przy ulicy Sosnowej.
Po upadku powstania warszawskiego Starscy zdołali uniknąć rozdzielenia się. Wraz z półtorarocznym synkiem, urodzonym 1 stycznia 1943 roku Allanem, przeszli przez obóz dla uchodźców w Pruszkowie i schronili się w Skawinie pod Krakowem. Po 1945 r. Starski wrócił do pracy w kinematografii. Znów trafił do Łodzi, gdzie powstawało nowe środowisko filmowe. Napisał scenariusz do pierwszego powojennego filmu polskiego, słynnych „Zakazanych piosenek” (1947 r.) w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Produkcji zarzucano, że odmalowuje okupację w zbyt jasnych, nierealistycznych barwach, w związku z czym w 1948 r. powstała nowa wersja, w której zachowało się tylko około 1/3 pierwotnego filmu. Wśród piosenek napisanych przez Starskiego, wzorowanych na autentycznych utworach powstających podczas okupacji, znalazła się Warszawo ma:
Warszawo ma, o Warszawo ma
Wciąż płaczę gdy ciebie zobaczę,
Warszawo, Warszawo ma!
Tam w getcie głód, i nędza, i chłód,
I gorsza od głodu, od chłodu
Tęsknota, Warszawo ma!
W POWOJENNEJ POLSCE
Na początku lat 50. Ludwik Starski zaangażował się w socrealizm, a po jego upadku kręcił dalej głównie komedie, takie jak „Nikodem Dyzma” z 1956 r. na podstawie powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. W latach 60. napisał scenariusz filmu o Januszu Korczaku, który chciał nakręcić Aleksander Ford, jednak po nagonce antysemickiej 1968 r. nie było szans na realizację filmu. Napisał liczne szlagiery, m.in. Umówiłem się z nią na dziewiątą, Jak przygoda to tylko w Warszawie czy Cyraneczka z filmu Buczkowskiego Przygoda na Mariensztacie. Jego ostatnim filmem był Hallo Szpicbródka, czyli ostatni występ króla kasiarzy z 1978 r.
Ludwik Starski był podobno mistrzem anegdot o polskim kinie, jednak zmarł przed ukończeniem książki wspomnieniowej. Jego młodszy o 10 lat brat Adam Ochocki (1913–1991) był dziennikarzem i satyrykiem, podobnie jak Ludwik, w latach 30. przyjął swój pseudonim jako nazwisko (chociaż twierdził, że nie czytał Lalki i tylko przez przypadek nazwał się jak jeden z jej bohaterów). Podczas wojny był więziony w sowieckich łagrach. Napisał książki: Raz, dwa, wziali! Wspomnienia z ZSRR 1939–1946 i Reporter przed konfesjonałem, czyli jak się w Łodzi przed wojną robiło gazetę. Ludwik Starski zmarł dzień przed 81. urodzinami, w „dodatkowy” dzień przestępnego roku 1984. Został pochowany na cmentarzu wojskowym na Powązkach.
Syn Ludwika, Allan Starski, został światowej sławy scenografem. Pracował przy takich filmach, jak Człowiek z marmuru i Danton Andrzeja Wajdy, Lista Schindlera Stevena Spielberga (za swoją pracę otrzymał Oscara) oraz Pianista Romana Polańskiego. Wspominał, że to ojciec nauczył go pracowitości: Sam reżyserem być nie chciał, choć mu to wielokrotnie proponowano. Twierdził, że reżyseria to ciężka praca fizyczna. On preferował działalność twórczą, czyli – jego zdaniem – taką, którą wykonuje się wówczas, gdy ma się na to ochotę. Ojciec ochotę miewał na przykład w nocy. Zresztą zwykle pracował nad swoimi tekstami rankiem albo późnym wieczorem. Jak nie szło mu – to się wściekał, jak szło, to siedział w swoim pokoju cicho i długo.
Źródła:
Milewski Barbara, Hidden in Plain View. The Music of Holocaust Survival in Poland’s First Post-War Feature Film, w: Music, Collective Memory, Trauma, and Nostalgia in European Cinema after the Second World War, red. Michael Baumgartner, Ewelina Boczkowska, Routledge, Nowy Jork 2020.
Patek Artur, Ludwik Starski, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/ludwik-starski (dostęp 26.02.2020)
Starski. Droga do Oskara. Historia dwóch pokoleń filmowych, red. Stanisław Zawiśliński, Wydawnictwo Skorpion, Warszawa 1998.