Spektakl na podstawie “Solarisa” Stanisława Lema na lotnisku Neuhardenberg, 2004, fot. Lieberenz / ullstein bild / Getty Images

---

Cały smutek utopii, czyli Stanisław Lem o szczęśliwych społeczeństwach

Karolina Rychter

---

Lem w swoich powieściach pokazywał, że granica między utopią a dystopią jest płynna. Powszechną szczęśliwość osiąga się pewnym kosztem. Cena, którą trzeba za nią zapłacić, sprawia, że szczęśliwość ta podszyta jest smutkiem i melancholią lub też okazuje się całkowicie iluzoryczna.

.

Labirynt niekończących się korytarzy

“Poczułem nieruchomy, biały labirynt, który za tą cienką przegrodą czekał niewzruszenie na moją, równie jak on, nieskończoną wędrówkę, sieci jego korytarzy, oddzielone dźwiękoszczelnymi ścianami pokoje, każdy gotów był wciągnąć mnie w swoją historię, aby zaraz wypluć na powrót”– w nagłym przebłysku rozpoznania opisuje swoje położenie bohater “Pamiętnika znalezionego w wannie”, jednej z najbardziej intrygujących i najwyraźniej filozoficznych powieści Stanisława Lema. Można ją czytać jako satyryczny obraz rozrośniętej do monstrualnych rozmiarów, pożerającej samą siebie biurokracji, ale także jako wizję egzystencjalnej sytuacji człowieka, który dowiaduje się, że na pytanie o cel jego Misji, która jest zarazem jedynym celem jego życia, “nie będzie odpowiedzi”. W szpiegowskim świecie podwójnych agentów, pozorów, symulakrów i zaszyfrowanych wiadomości nie sposób bowiem znaleźć sensu:

Rozłamany szyfr jest dalej szyfrem. Pod okiem fachowca złuszczy z siebie osłonę po osłonie. Jest niewyczerpalny. Nie ma kresu ani dna. Można zagłębiać się w jego warstwach coraz trudniej dostępnych, coraz głębszych, ale to wędrówka nieskończona.

Tę ponurą możliwość dotyczącą naszych zdolności poznawczych i naszego położenia w świecie Lem przedstawia z pomocą ironicznie i z humorem opisanej, ale jednak dojmująco zimnej i przerażającej wizji tego, jak może wyglądać społeczeństwo w niedalekiej przyszłości. W ten sposób “Pamiętnik znaleziony w wannie”wpisuje się w szereg utworów Lema, w których podejmuje on polemikę z myśleniem utopijnym, pokazując, jak płynna może być granica między utopią a dystopią. Gmach, po którym błąka się bezimienny bohater powieści, jest totalny, wszechogarniający i wszechwiedzący. Przypomina policyjne państwo totalitarne kontrolujące każdy, najmniejszy ruch swoich obywateli. Bohater nie ma – już nie ma albo nigdy nie miał – żadnych osobistych wspomnień, żadnych punktów zaczepienia pozwalających mu orientować się w upływie czasu: nastawia na chybił trafił zegarek, widzi w lustrze swoją coraz bardziej zmęczoną i przerażoną twarz. Powieść może być studium szaleństwa, ale też obrazem społeczeństwa, w którym jednostki są pozbawione przestrzeni prywatnej. Nawet ostatni skrawek takiej przestrzeni – łazienka – jest zimnym, “podobnym do chirurgicznej salki” pomieszczeniem, które również zapewnia samotność tylko wtedy, gdy akurat nikt inny jej nie zajmuje. Jednak to ona jest jedynym miejscem, gdzie bohater może się zdrzemnąć lub spróbować zebrać myśli. Poza tym porusza się wyłącznie w sferze urzędowej – wraz z anonimowym tłumem petentów przemierza niekończące się korytarze, jeździ windą, pije biurową herbatę, od czasu do czasu znajduje się w stołówce wydającej niesmaczne, pozbawione właściwości jedzenie. Wszystko to przypomina “nie-miejsce”, które francuski etnolog i antropolog kulturowy Marc Augé opisywał jako “przestrzeń, której nie da się określić ani jako tożsamościowej, ani znajomej, ani historycznej”, zaliczając do niej charakterystyczne dla nadnowoczesności anonimowe lotniska, supermarkety, autostrady.

Chociaż każdy z kolejnych ekscentrycznych agentów, których nasz bohater napotyka w swojej wędrówce po urzędowych pokojach, stara się wciągnąć go w swoją historię i przeciągnąć na swoją stronę, to żadne sojusze, więzi czy przyjaźnie nie są w tym świecie możliwe. Bohater szybko uświadamia sobie, że ekscentryczność i indywidualność są tu pozorne. W Gmachu wszystko przebiega wedle ustalonego planu, a jego własny los wyznaczają te same trajektorie, co losy jego poprzedników. Augé twierdzi, że “to właśnie w anonimowości nie-miejsc doświadcza się samotnie wspólnoty ludzkiego przeznaczenia”, ale w “Pamiętniku znalezionym w wannie” świadomość, że peregrynacje bohatera są powtórzeniem wędrówek innych agentów nie daje mu poczucia wspólnoty, ale raczej uświadamia, że jest trybikiem bezlitosnej, wszechwładnej, a zarazem w przygnębiający sposób banalnej maszyny. O ile początkowo pragnie, żeby w rzekomo zaszyfrowanych wiadomościach był ukryty sens, a nie kolejne warstwy coraz bardziej prymitywnych i absurdalnych interpretacji, to z czasem zaczyna liczyć na omylność gmachu, na obecność w nim czynnika ludzkiego, równoznacznego z jakimś marginesem wolności, możliwością choćby minimalnej zmiany z góry wyznaczonego i prozaicznego losu:

Wpisując niewyraźnie numer pokoju, dopuszczono się względem mnie przeoczenia, jakże ludzkiego, i to utwierdziło mnie w przekonaniu, że mimo wszystko działa wokół czynnik omylności, która dopuszcza istnienie tajemnicy i swobody.

W tym trywializującym ludzkie życie braku swobody Lem zdaje się widzieć mroczną i niebezpieczną stronę odgórnie urządzonych społeczeństw. Z pozoru tylko dużo szczęśliwszych – jak te przedstawione w “Kongresie futurologicznym” czy w “Powrocie z gwiazd” – niż zamknięta społeczność funkcjonująca w Gmachu. Bohater w pewnym momencie konstatuje, że w całym swym gorączkowym uwikłaniu nie pomyślał ani razu o Wielkiej Bramie, wyjściu z Gmachu:

Dlaczego dotąd nie pomyślałem o ucieczce, o próbie pozbycia się wszystkiego wraz z Misją, instrukcją, raczej jej pozorem, z fałszywym spiskiem, który spalił się na panewce? Trudno by mi było tłumaczyć się samym tylko strachem; oczywiście bałem się, że straże nie przepuszczą mnie, że zażądają przepustki, ale mogłem był przynajmniej zamyśliwać ucieczkę, tymczasem wcale nie brałem jej pod uwagę. Dlaczego? Że nie miałem dokąd iść, do czego wracać? Że Gmach mógł dosięgnąć mnie wszędzie?

Kafkowski świat Gmachu pozostaje w nieubłagalny sposób cykliczny i zamknięty, nie ma z niego ucieczki – jest jak koszmar senny, z którego nie można się obudzić. Jak dystopijny zły sen.

Scena ze spektaklu “Planeta Lem”, Madryt, 22 lipca 2011. Na zdjęciu: Miron Jagniewski (Ijon Tichy), fot. Studio PANATOFuturologiczne majaki

W “Pamiętniku znalezionym w wannie” pojawiają się nawiązania do Szekspira i Calderóna, a jego udręczony bohater w pewnym momencie łapie się na myśli, że może niewzruszone mury Gmachu to tylko jego sen albo, że ktoś inny śni o nim samym błąkającym się po niekończących się korytarzach. Motyw trudności rozróżnienia między jawą a snem, rzeczywistością a halucynacją, istniejącym realnie światem a symulacją pojawia się też w innej silnie dystopijnej powieści Lema, a mianowicie “Kongresie futurologicznym”. Jej bohater, znany z wielu utworów pisarza Ijon Tichy przybywa w niej na Ziemię na obywający się w Costaricanie Ósmy Światowy Kongres Futurologiczny. Rzeczywistość nieradzącej sobie z ogromnym przyrostem demograficznym Costaricany jest dosyć koszmarna – pełna nierówności, wszechobecnej przemocy i atmosfery napięcia, zwiastującej wybuch rebelii, która przerywa w końcu obrady futurologów. Same obrady również przedstawiają się absurdalnie – z powodu dużej liczby wystąpień prelegenci wypowiadają tylko cyfry odsyłające do najważniejszych fragmentów swoich referatów. Skądinąd proponowane przez nich w ten sposób rozwiązania problemów przeludnienia również zdają się nie mieć zbyt wiele sensu. W chaosie, który zostaje wywołany starciami policji z wzburzonym tłumem, Tichy pogrąża się w kolejnych warstwach halucynacji. W najgłębszej i najbardziej sugestywnej z nich zostaje odmrożony ze stanu hibernacji w przyszłości – w 2098 roku. Świat, w którym się budzi, jest pozornie idealny – panuje dostatek i wysoki standard życia, Nowy York jest pełen zieleni, a jego opisy przywodzą na myśl miasto-ogród z projektów Ebenezera Howarda. W sklepach można kupić oryginalne obrazy Rembrandta i Matisse’a, a tuż obok zgłosić swoją kandydaturę do Nagrody Nobla. Państwa i granice istnieją, ale nie ma wojen i konfliktów, a ludzie są zawsze uśmiechnięci, uprzejmi i spokojni. Okazuje się, że to w dużej mierze zasługa psychemii, nauki o tym, jak z pomocą środków chemicznych “łagodzić i harmonizować” to, co w człowieku dzikie, egotyczne i irracjonalne. Spontaniczne uczucia są przez nowych ludzi uznawane są nieprzyzwoite – różnorodne psychemikalia są stosowane codziennie, na każdą życiową okoliczność. Początkowo zachwycony tym wspaniałym światem Tichy stosuje je jednak niechętnie i z czasem coraz więcej zaczyna go w tej idylli niepokoić, coraz więcej dostrzega w niej rys i anomalii. Zdzierając kolejne warstwy iluzji, odkrywa, że jest ona symulacją wywoływaną przez rozpylane wszędzie w powietrzu maskony, które działając na mózg, zastępują obrazy świata zewnętrznego obrazami fikcyjnymi. Nie budzi to podejrzeń społeczeństwa przyzwyczajonego do psychemii. Tichy jednak, podobnie jak Neo w Matriksie, pod wspaniałą dekoracją odkrywa przygnębiającą rzeczywistość – umierający, zlodowaciały, przeludniony świat, w którym wynędzniali i zdeformowani przed nadużywanie psychemikaliów ludzie żyją w niezwykle ciężkich warunkach. Rzekomo ze względów humanitarnych postanowiono tę straszną prawdę przed społeczeństwem zakryć i wykreować świat pięknego i luksusowego pozoru. Jak tłumaczy Tichemu George Symington, jeden ze strażników tego porządku: